گسترش اینترنت آزاد، راهبرد آمریکا برای گسترش سلطه دیجیتال

علیرضا عابد مسرور خواه؛ دانشجوی دکتری مطالعات منطقه‌­ای و پژوهشگر مرکز مطالعات آمریکا

اینترنت، ابزاری جدید برای ایده‌ای کهن

اینترنت را می‌توان مهم‌ترین و ملموس‌ترین نمود فضای سایبر نامید. طراحی اولیه این شبکه، توسط آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته[۱] وزارت دفاع ایالات متحده در دهه ۱۹۶۰ آغاز شد. حدود یک دهه بعد، تعدادی از پایگاه‌های نظامی آمریکا و برخی از دانشگاه‌های این کشور به این شبکه که به آرپانت[۲] موسوم بود، متصل شدند. از آن زمان تاکنون اینترنت، با شتابی خیره‌کننده درحال‌توسعه است. تکامل اینترنت و برآمدن فناوری‌های جدید از آن، بسیاری از ایده‌های کهن بشر را در دسترس و حتی سهل‌الوصول ساخته است.

سلطه با کمترین میزان مقاومت و بیشترین عمق نفوذ بر جوامع هدف، از دیرباز رویای سردمداران بیشتر حکومت‌ها بوده است. فضای سایبر و نمود اصلی آن یعنی اینترنت، امکانی جدید برای تحقق این رویای قدیمی ایجاد کرده است. اینترنت اگرچه روی کاغذ، شبکه‌ای چند ذی‌نفعی با مدیریت توزیع شده و غیرمتمرکز است اما در عمل، تا حد بسیار زیادی در حاکمیت ایالات متحده است؛ به این معنا که پلتفرم‌های اصلی در اینترنت یا به‌تمامی در حاکمیت آمریکا و متحدان اصلی آن توسعه یافته‌اند و یا حاکمیت این کشور را پذیرفته‌اند.

این موضوع سبب شده است تا چند ذی‌نفعی بودن و مدیریت غیرمتمرکز اینترنت به طور خاص و فضای سایبر به طور عام کاملاً در سطح شعار باقی بماند و در عمل، آمریکا حاکم بلامنازع اینترنت در سطح جهان باشد و با هر نوع اقدامی در راستای شکستن این فضا، به شدیدترین وجه ممکن برخورد کند (مانند اقداماتی که آمریکا علیه شرکت‌های چینی پیشتاز در فناوری نسل پنجم شبکه موبایل موسوم به ۵G صورت داد).

نسبت میان فضای سایبر و حاکمیت

فضای سایبر اساساً فضای حکمرانی است. بررسی اتیمولوژیکال واژه سایبر نیز مؤید این مسئله است که سایبر و گاوِرن[۳] (به معنای حکم‌راندن) ریشه مشترک دارند و هر دو به واژه یونانی، کوبِرنان[۴] به معنای سکان‌داری (استعاره از هدایت جامعه) بازمی‌گردند البته دلایل بسیار بیشتری برای اثبات این موضوع وجود دارد که از حوصله و حیطه موضوعی این نوشتار خارج است.

در نسبت میان فضای سایبر به طور عام و اینترنت به طور خاص با حاکمیت، پنج دیدگاه را می‌توان متصور بود؛ در نگاه اول، فضای سایبر و حاکمیت، نسبتی با یکدیگر ندارند و مقوله‌هایی مجزا از هم هستند. در نگاه دوم که بیشتر از سوی فعالین حوزه فناوری ترویج می‌شود، حاکمیت بدون دخالت در سیاست‌گذاری و مدیریت فضای سایبر و اینترنت، در خدمت توسعه و رشد آن است. رویکرد سوم که بیشتر در کشور ما نیز پیگیری می‌شود، حاکمیت بر فضای سایبر نظارت دارد و بر آن اعمال مدیریت می‌کند. چهارمین نگاه، فضای سایبر را ابزار حکمرانی خوب می‌داند. مسائلی چون دولت الکترونیک و ارائه ساده‌تر و باکیفیت‌تر خدمات به شهروندان، از این دیدگاه، قابل توضیح هستند اما رویکرد پنجم در نسبت میان فضای سایبر و حاکمیت، رابطه این‌همانی برای این دو مفهوم را در نظر می­گیرند؛ بدین معنا که اساساً فضای سایبر را همان فضای حکمرانی می‌داند.

گسترش اینترنتی سلطه آمریکا

به نظر می‌رسد ایالات متحده دقیقاً رویکرد پنجم در نسبت میان فضای سایبر و حاکمیت را پیگیری می‌کند. امروزه در اینترنت، پلتفرم‌های غربی بدون توجه به حاکمیت بیشتر کشورها، در میان ملت‌ها ترویج می‌شوند و به‌راحتی، سیاست، جامعه، اقتصاد، خانواده، امنیت و حتی افکار آحاد افراد کشور هدف را تحت نفوذ همه‌جانبه خود قرار داده‌اند. حاکمیت ملی در بیشتر کشورها در خدمت توسعه فضای سایبر و گشودن هرچه بیشتر دریچه نفوذ و سلطه است.

ایالات متحده با گسترش و نفوذ دادن اینترنت به نقاط و کشورهای مختلف جهان، در حقیقت در حال گسترش حاکمیت و عرصه اعمال اراده خود است. این کشور، از راه ترویج و تحقق سیستماتیک شعار «اینترنت آزاد»، در تلاش است تا عرصه فضای سایبر را تا حد ممکن از ذیل حاکمیت ملی کشورها خارج نماید.

تحقق مدل مطلوب آمریکایی «اینترنت آزاد»، به‌سادگی صورت نمی‌پذیرد. برای این هدف، آمریکا و متحدان آن، ابتکارات جهانی بسیاری را به سرپرستی دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی، سازماندهی کرده‌اند تا اصول، هنجارها و استانداردهایی را تضمین کنند که سبب می‌شوند اینترنت تا حد ممکن با استانداردهای آزادی، در نظر آمریکا منطبق باشد.

بر اساس آخرین نسخه از گزارش سالیانه اتحادیه جهانی مخابرات، تعداد کاربران اینترنت جهان از کمتر از ۰٫۱% جمعیت در سال ۱۹۹۴ به بیش از ۶۳% در پایان سال ۲۰۲۱ رسیده است.

از سوی دیگر، در سال‌های اخیر، کشورهای مستقل که تعداد آنها نیز روبه‌افزایش است، در صدد اعمال حاکمیت بر فضای سایبر برآمده‌اند. با افزایش دسترسی به اینترنت در سراسر جهان، دولت‌های بیشتری نیز به تلاش برای تنظیم و کنترل اینترنت، منطبق با حاکمیت ملی و زیست‌بوم فرهنگی، سیاسی و حقوقی کشور خود، متمایل شده‌اند. این دولت‌ها منابع قابل توجهی را برای شکل‌دادن به توسعه اینترنت در درون مرزهای خود اختصاص داده‌اند؛ به‌طوری‌که این موضوع سبب شده است تا ایالات متحده، نسبت به آینده اینترنت و بالکانیزه شدن آن توسط دولت‌های ملی، احساس نگرانی جدی نماید.

روش قدیمی تحقق شعار «اینترنت آزاد»

اظهارات و اقدامات نهادها و کشورهای غربی به رهبری آمریکا در حوزه «آزادی اینترنت»، بی‌نظم و تصادفی نیست و اگر توجه دقیق‌تری به این مسئله انجام شود، یک ساختار به نسبت منظمِ تصمیم و اقدام در حوزه «آزادی اینترنت»، در کشورهای هدف آمریکا قابل مشاهده است اما اقداماتی از جنس نهادسازی، هنجارسازی و قانون‌گذاری در سطح بین‌الملل تاکنون نتوانسته است مانع آنچه آمریکا از آن با عنوان «بالکانیزه شدن» اینترنت یاد می‌کند، بشود.

در حال حاضر، کشورهای بیشتری به سمت اعمال حاکمیت خود بر اینترنت و فضای سایبر حرکت می‌کنند و حتی برخی از متحدین اروپایی ایالات متحده نیز در بسیاری از حوزه‌ها، در تلاش برای حفظ استقلال سایبری خود برآمده‌اند که نمونه آن تلاش بریتانیا برای ممنوعیت رمزنگاری سرتاسری در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی و یا تصویب قوانینی مانند GDPR در سطح اتحادیه اروپا است.

فناوری در خدمت «اینترنت آزاد»

در دهه گذشته، ایده‌های متفاوتی برای راهکاری در راستای پوشش کم‌هزینه و جهانی اینترنت مطرح و پیگیری شد. از پروژه لون[۵] شرکت گوگل که استفاده از بالن‌های هوشمند برای اتصال مناطق دوردست به اینترنت را دنبال می‌کرد تا ایده شبکه‌ای از پهپادهای هوشمند که فیس‌بوک آن را مطرح ‌کرد. سرانجام اما شرکت استارلینک بود که توانست با تولید ماهواره‌هایی ارزان‌قیمت و سیستم پرتاب چند بار مصرف، شبکه‌ای از هزاران ماهواره را در مدار پایین زمین[۶] تزریق کند و اینترنت آزاد مورد نظر آمریکا را از راه ماهواره، در دسترس شهروندان کشورهای هدف قرار دهد. استارلینک که منظومه‌ای از ۴۰ هزار ماهواره را هدف‌گذاری نمود، اکنون با بیش از ۲۵۰۰ ماهواره در اطراف زمین، به طور رسمی در ۳۹ کشور خدمات ارائه می‌دهد.

در ماه آگوست ۲۰۲۲، آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی آمریکا، موسوم به دارپا[۷] نیز ۱۱ تیم را برای کار روی فاز اول پروژه‌ای با عنوان Space-BACN[8] انتخاب کرد که در آن تلاش می‌شود تا روش انتقال اطلاعات از راه لیزر، میان منظومه‌های ماهواره‌ای شرکت‌های مختلف، استانداردسازی شود تا از این راه، پوشش جهانی باکیفیت‌تر و سریع‌تری از اینترنت ماهواره‌ای حاصل شود.

از سوی دیگر، در روزهای اخیر، اپراتور تی‌موبایل[۹] آمریکا در همکاری مشترک با شرکت استارلینک اعلام نمود که به‌زودی اینترنت ماهواره‌ای را در دسترس تلفن‌های همراه قرار خواهند داد.

جمع‌بندی

همه این قطعات پازل در کنار یکدیگر نشان‌دهنده آغاز سریع دور جدیدی از تلاش ایالات متحده برای دور زدن حاکمیت ملی کشورها و گسترش سلطه خود از راه فضای سایبر و اینترنت آزاد است. بی­شک این موضوع در آینده کوتاه‌مدت، چالشی جدی به‌ویژه برای کشورهای مستقل در پی خواهد داشت و به نظر نمی‌رسد راهکارهای فنی کنونی، توان مقابله کافی برای رویارویی با این پدیده را داشته باشند. آنچه در حال حاضر می‌تواند مؤثرترین راه در کنترل و کاهش تبعات توسعه اینترنت ماهواره‌ای برای کشورهای مستقل باشد، همکاری بین‌المللی مؤثر و سریع میان بازیگرانی چون ایران، چین، روسیه و… به‌منظور استفاده از ابزارهای سیاسی و حقوقی بین‌المللی و همچنین توسعه شیوه‌های فنی لازم برای رقابت و مقابله با این فناوری جدید است.

[۱] . Advanced Research Projects Agency (ARPA)

[۲] . ARPANET

[۳] . Govern

[۴] . κυβερνάω

[۵] . Project Loon

[۶] . Low Earth Orbit (LEO)

[۷] . Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA)

[۸] . Space-Based Adaptive Communications Node (Space-BACN)

[۹] . T-Mobile