پایان تاریخ در خاورمیانه/ تغییرات سیاسی بازیگران عربی منطقه

مترجم؛ هادی قربانیار

در تابستان سال ۱۹۸۹، یک دانشمند سیاسی جوان، با این اعلام جسورانه که پیروزی غرب بر اتحاد جماهیر شوروی[۱] در جنگ سرد،[۲] پایان تاریخ است، واشنگتن را متحیّر کرد. فرانسیس فوکویاما،[۳] در فروپاشی کمونیسم، “پایان­یافتن کامل جایگزین­های سیستماتیک عملی برای لیبرالیسم” را دید. او کامیابی لیبرالیسم را “نقطة پایانی تکامل

ایدئولوژیک بشر و همگانی سازی دموکراسی لیبرال غرب را، شکل غایی حکومت بشر می­دانست”. بسیاری از دولت­های عربی کنونی معتقدند که آن­ها نیز اکنون به نقطه­ای مشابه از شفافیت رسیده­اند ولی در واقع در موضعی متفاوت مستقرّ شده­اند. آن­ها هنوز تحت‌تأثیر تبعات جنبش بهار عربی قرار دارند. نقطة تلاقی و هم­گرایی این دولت­ها، الگویی است که استبداد را با یک شبکه امنیت اجتماعی، محدودیت­های شدید بر آزادی دینی، یک فضای اجتماعی بیشتر لیبرال و یک بخش خصوصی سرزنده­تر ترکیب می­کند. می­توان این الگو را “اجماع شورای همکاری خلیج‌فارس[۴]” نامید اما حوزة عملی آن از تانزانیا تا اردن و فراتر از آن را در برمی‌گیرد.

اجماع شورای همکاری خلیج‌فارس، واکنشی بود به مجموعه­ای واقعی از مشکلات. با اینکه در اوایل این قرن، رادیکالیسم یک نیروی اقلیت در جهان عرب به شمار می­رفت اما همچنین نیرویی درحال‌رشد نیز محسوب می‌شد که توسط جوانانی که سال­های متمادی بین فارغ­التحصیلی و ورودشان به بازار کار را بی­هدف گذرانده بودند، تشدید گردید. گروه­های جهادی نه‌تنها به جوانان، پرداخت دستمزد و نوعی حس تعلّق می­دادند بلکه از غربت و بیگانگی که بسیاری از آن­ها احساس می­کردند نیز سخن می­گفتند. اقتصادهای ضعیف، مایة ناامیدی هستند، چون تعداد جوانانی که به دنبال استخدام دولتی­اند، بیشتر از ظرفیت­های استخدامی دولت است. از هر نظر، نهاد دینی، یک شریک غیرقابل‌اطمینان در مقابله با افراط­گرایی بوده است و در بسیاری از موارد، نه‌تنها عدم تحمل را پذیرفت بلکه در واقع به سمت آن تشویق کرد. با پدیدارشدن بحران مسئله انتقال انرژی، به نظر می­رسد که شرایط گسترده­تر اقتصادی آمادة دشوارتر شدن، هستند.

بخشی از این اجماع جدید، تعهّد برای جدی گرفتن مسئله جوانان است. بسیاری از دولت­های منطقه، عملکردهای حرفه­ای در زمینه شبکه­های اجتماعی داشته‌اند و با کمک اینفلوئنسرها، استوری­های مثبتی منتشر می­کنند که توجّه جوانان را جلب می­کند. همچنین گفته­شده است که آن­ها در زمینه­های رأی­گیری، گروه­های کانونی و تحلیل احساسات در شبکه­های اجتماعی، سرمایه­گذاری کرده‌اند و از این طریق، تأثیرات گفتار و رفتار خود را می­سنجند تا اقداماتشان را بر آن اساس تنظیم کنند. احتمالاً سرویس­های امنیتی نیز شبکه­های اجتماعی و ارتباطات الکترونیک و نیز اینترنت را رصد می­کنند. آن­ها از این عرصه با یک انرژی روزافزون مراقبت می­کنند.

به‌علاوه، چندین دولت سیاستی را در پیش گرفته­اند که تقریباً شبیه به اجبار برای پذیرش و تحمّل اجتماعی است. طرح پلیس دینی در عربستان سعودی عقیم ماند و دولت اقدام به ترویج کنسرت­های عمومی، سینماها و اجتماعات عمومی نمود. رئیس­جمهور سیسی[۵] تلاش ویژه­ای برای پذیرش و توسعه کلیسای قبطی[۶] در مصر انجام داد. امارات متحده عربی در حال ساخت مجموعه­ای در ابوظبی است که شامل یک مسجد، کلیسا و صومعه است. همچنین این کشور از ساخت اوّلین عبادتگاه مورمون­ها[۷] در محل نمایشگاه اکسپو[۸] دبی ۲۰۲۰ (بعد از اتمام نمایشگاه) استقبال کرد. دولت­های منطقه به شکلی فزاینده تلاش می­کنند تا خطابه­های مساجد را مکتوب کنند. به‌ندرت با این‌گونه اقدامات، مخالفت آشکاری صورت می­گیرد.

از یک منظر می­توان گفت که این اقدامات با تأخیری طولانی در حال انجام هستند. بر اساس این روایت، نیروهای محافظه­کار برای مدّت نیم­قرن در خاورمیانه، قدرت را در اختیار داشته‌اند و پلورالیسم را تا حد ممکن تضعیف کردند و هم‌زمان، دیدگاه­های خود را نیز بر نسل جدید تحمیل نمودند. در طول این فرآیند، خاورمیانه درگیر خشونت و آشوب شد. بسیاری از خوش­آتیه­ترین جوانان، به فکر مهاجرت افتادند و اقتصادها راکد و ضعیف شدند. اسلام سیاسی، نشان داد که یک بن­بست است و بروکراسی­های ملال­آور دولتی، بسیار فراتر از نقطة تحمّل­پذیری، گسترش یافتند. اقدامات جدید باعث خواهد شد تا دولت­ها سریع­تر و چابک­تر گردند و کشورهایی که هدایت می­کنند بهبودپذیرتر شوند.

بر اساس نگرشی دیگر، می­توان گفت که این اقدامات صرفاً در راستای جایگزین ساختن گونه­های قدیمی استبداد با انواع مدرن­تر آن است. در این تحلیل، نظام­های جدید، بیشتر از قدیمی­ها، بهبودپذیر و یا بادوام نیستند و با کاهش رانت – نه حداقل درآمدهای هیدروکربنی که دهه­ها منطقه را پابرجا نگه داشته است – شکاف­ها به‌سرعت پدیدار می­شوند. مشکلات اساسی، هیچ دستاوردی نداشتند و محافظه­کاران نیز به نتیجة مطلوب خود نرسیده­اند ولی بااین‌وجود دیدگاه­های آن­ها جذابیت دارد. دولت­ها همچنان تلاش دارند تا مردم را از پویایی در زندگی محروم سازند. در سوی دیگر، رهبران مسئولیت نظارت بر رفتار و زیاده­روی­هایشان را خودشان به عهده گرفته­اند. این نظام­های مدرن­تر، به‌جای ترویج بهبودپذیری، تلاش می­کنند تا مکانیزم­هایی که آسیب‌های فاجعه­بار آن­ها بر توسعة اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خاورمیانه اثبات شده است را حفظ کنند. به نظر می­رسد که حقیقت، جایی بین این دو مسیر افراطی قرار داشته باشد. قطعاً صحیح است که دولت­های عربی غالباً اقتصادهای خود را خفه و سرکوب کرده‌اند و فضای زیادی را در اختیار نیروهای دینی قرار داده­اند تا راه خود را به سمت سلطة اجتماعی با زورگویی هموار سازند. برخی از اقدامات و تحرّکات جدید، ضروری و خوشایند هستند. همچنین این صحیح است که تلاش حکومت­ها برای حفظ کنترل و سلطه، تهدیدی برای نوآوری است و مانع بازنگری رفتارهای معیوب و ناقص می­شود. وقتی هیچ حد و مرزی وجود ندارد، دولت­ها پا را از حد خود فراتر می­گذراند؛ جایگاه “شهریاران فیلسوف” مشتاق، در قرن بیستم ارتقاء یافت اما آن­ها بیشتر گرایش­ها و رفتار افراطی را به وجود آوردند که منتهی به نظام­هایی شکست­خورده شد. موسولینی[۹]، استالین[۱۰]، پرون[۱۱]، خمینی و چاوز[۱۲] همگی از جای دیگر تأثیر گرفته بودند. چین زمانی شکوفایی پیدا کرد که سیاست، یک گام بزرگ به جلو[۱۳] و انقلاب فرهنگی[۱۴]مائو زدونگ[۱۵] را کنار گذاشت.

دولت­های منطقه لازم است بدانند که سازگار شدن و انعطاف­پذیری، به‌جای قدرت صرف، تعیین‌کنندة موفقیت کشورهایشان است. همان­گونه که سه دهه گذشته نشان داده است. هیچ نظامی – نه کمونیسم شوروی و نه لیبرالیسم غربی فوکویاما – بدون حفاظت دائمی، پایدار نخواهد بود. تاریخ در سال ۱۹۸۹ به پایان نرسید و اکنون نیز به پایان نخواهد رسید. تواضع، در حکومت­داری به اندازة قدرت، اهمیت دارد.

[۱] Soviet Union

[۲] Cold War

[۳] Francis Fukuyama 

[۴] GCC

[۵] Sisi

[۶] Coptic Church

[۷] Mormon

[۸] Expo

[۹] Mussolini

[۱۰] Stalin

[۱۱] Peron

[۱۲] Chavez

[۱۳] Great Leap Forward

[۱۴] Cultural Revolution

[۱۵]Mao Zedong

منبع:

این مقاله ترجمه از سایت سی اس ای اس است،برای دریافت اصل مقاله کلیک کنید.