دکتر مجتبی اسماعیلی؛ کارشناس مسائل سیاسی و همکار در مرکز مطالعات آمریکا
به‌وضوح مشخص بود که سفر جو بایدن به عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی به دلیل مشکلات پیش روی جایگاه بین‌المللی آمریکا، صورت گرفته است. این در حالی است که هیچ‌کدام از رسانه‌های آمریکایی و غربی، به‌صراحت به این موضوع نپرداخته‌اند. به همین منظور، ما در این یادداشت، گذری به این موضوع خواهیم داشت. یافته‌های کلی نشان می‌دهند که سفر جو بایدن به دلیل بازسازی روابط امنیتی با متحدان غرب آسیا پیش از انتخابات میان‌دوره ۲۰۲۲ بوده است. سیاست خارجی آمریکا در منطقه، ارتقای منافع امنیتی ایالات‌متحده در منطقه، ایجاد مشارکت‌های راهبردی مؤثرتر با عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی است. این مسائل امنیتی و کاهش اعتماد کشورهای عربی به آمریکا به‌عنوان یک شریک امنیتی در خلیج‌فارس، یکی از دلایل اصلی سفر بایدن بود که کمتر موردتوجه رسانه‌ها، قرارگرفته است؛ بنابراین، توجه به این نکته پیش از انتخابات میان‌دوره‌ای ۲۰۲۲، بسیار مهم است.
فشار بیخ گلوی متحدان
اگرچه اولین جلسه بایدن با برخی از مسئولان کشورهای منطقه به دلیل بازسازی شراکت استراتژیک آمریکا طراحی شده بود، اما به نظر می‌رسد که در دیدار دوم به منظور اطمینان دادن به کشورهای عربی بود که آمریکا، حضور امنیتی گسترده‌ای در منطقه خواهد داشت. کاخ سفید این موضوع را تحت عنوان نتایج نشست دوجانبه آمریکا و عربستان، به‌صورت بیانیه نشست سران منتشر کرد[۱]. علاوه بر این، کاخ سفید تلاش کرد تا این موضوع را بازتاب دهد که بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا به‌طور علنی چنین موضوعی را مطرح کرده است: «آمریکا از خاورمیانه خارج نخواهد شد و این خلأ را باقی نخواهد گذاشت تا روسیه، چین یا ایران، آن را پر کنند».[۲] این موضوع، بهانه خوبی برای دولت بایدن به شمار می‌رود تا به بازسازی روابط امنیتی با متحدان غرب آسیا بپردازد. البته به گونه‌ای هم تهدیدی برای متحدان خود به شمار می‌رود که به آنان، یادآوری کند جز با دولت آمریکا، به فکر همکاری امنیتی با بازیگران دیگری مانند ایران، روسیه و چین نباشند؛ زیرا اکثر کشورهای منطقه (متحدان آمریکا) به دلیل اخراج آمریکا از افغانستان و کاهش علاقه آن به ثبات صادرات انرژی جهانی قبل از جنگ اوکراین، بیانیه استراتژی ملی آمریکا (از دولت دونالد ترامپ شروع شده بود) و عدم‌حمایت متحد خود (اوکراین)، ناراضی بودند و به فکر جایگزین و ارتباط با قدرت‌های دیگری شده بودند.
تغییر تهدیدات امنیتی در منطقه
منطقه غرب آسیا به دلیل صادرات انرژی، قدرت گیری ایران و ورود چین و روسیه، نگرانی‌های استراتژیکی برای آمریکا به همراه داشته است. به‌خصوص بعد از آن‌که بازیگران منطقه، به خوبی دیدند که آمریکا، دولت‌ها و کشورهای متحد خود را مانند دولت افغانستان و اوکراین، در بدترین شرایط رها کرده است و از طرف دیگر، رقبای آن در منطقه، تحت هر شرایطی پای متحدان خود ایستاده‌اند؛ بنابراین، دولت جو بایدن تلاش خواهد کرد تا با القای تغییر تهدیدات امنیتی در منطقه و با ترس گسترش داعش، ایران هراسی و…، به گونه‌ای دیگر حضور داشته باشد و دوباره روابط امنیتی خود را با متحدان بازسازی کند. ازاین‌رو، پیش‌بینی می‌شود که آمریکا، استراتژی گسترده‌تری در خصوص محور مقاومت انتخاب کند، زیرا تنها موضوعی که می‌تواند به احیای روابط امنیتی سه‌گانه (آمریکا رژیم و شرکای استراتژیک عرب) کمک کند، تمرکز بر استراتژی هلال شیعه و محور مقاومت است. از طرف دیگر تاکنون آمریکا، رژیم و شرکای عرب آن، نشان نداده‌اند که می‌توانند از گسترش چنین محوری جلوگیری کنند؛ بنابراین، بهترین فرصت را برای پیاده‌سازی این استراتژی و ترمیم روابط امنیتی خود خواهند دید. البته از آنجا که چین و روسیه نیز به‌وضوح، در تلاش هستند تا نفوذ خود را بر شرکای استراتژیک آمریکا و همچنین سایر کشورهای منطقه، افزایش دهند و به‌عنوان قدرت‌های مسلط در منطقه، جایگزین آمریکا شوند، کار را برای بازسازی روابط امنیتی آن‌ها، دشوارتر می‌کند و بعید است که دولت بایدن قبل از انتخابات، به اهدافش برسد. ازاین‌رو، نویسنده بر این باور است که آمریکا، تلاش خواهد کرد تا تغییر بار را امنیتی در پیش بگیرد، به‌گونه‌ای که امنیت نسبی منطقه را نیز تضعیف کند.
تغییر بار امنیتی با هدف تضعیف امنیت منطقه
درست است که هنوز نقاط قوتی در روابط نظامی ایالات‌متحده با شرکای عرب وجود دارد و کمک‌های نظامی زیادی به آن‌ها کرده، اما عقب‌نشینی آمریکا از افغانستان و عراق، بی‌تفاوتی به بحران اوکراین و…، همه متحدان منطقه‌ای خود را به شک انداخته یا برای آن‌ها، این سؤال را ایجاد کرده است که آیا می‌توانند به آمریکا، تکیه کنند یا خیر؟ بنابراین، دلایل متعددی از ابراز نگرانی وجود دارد که آن‌ها به فکر کاهش روابط امنیتی خود با آمریکا باشند. این سیر تحولات، نشان داد که دولت بایدن، باید به فکر بازسازی روابط خود با شرکای امنیتی‌اش باشد. درواقع، یک مشارکت واقعی ایجاد کند؛ تمرکز بیشتری بر شرکای خود داشته باشد، تسلیحات نظامی بیشتری به آن‌ها بفروشد و مهم‌تر از همه، هزینه‌های نظامی را که در چند سال گذشته بر این کشورها متحمل شد ه است، کمتر کنند، به‌گونه‌ای که توانمندی‌های بازدارندگی و دفاعی داشته باشند؛ زیرا از دولت اوباما، آمریکا تلاش‌های مکرری برای تحت‌فشار قرار دادن متحدان و شرکای عرب خود، به دلیل بر عهده گرفتن بیشتر بار امنیتی موردنظر خود در منطقه انجام داده بود و کمتر به مشکلات اقتصادی آن‌ها پرداخته بود. همچنین، فروش تسلیحات ایالات‌متحده با توجه نامشخص، به نیاز واقعی سوق داده شده و این کار را با توجه کمی به مشکلات توسعه اقتصادی منعکس شده در داده‌های درآمد سرانه در نمودار یک، انجام داده است.
هزینه‌های نظامی سالانه کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (منطقه فرعی عربی-اسرائیلی) از ۲۰۱۲-۲۰۱۷[۳]
هزینه‌های نظامی سالانه کشورهای منا (منطقه فرعی خلیج‌فارس) از ۲۰۱۲-۲۰۱۷[۴]
به بیان ساده‌تر، داده‌های دو نمودار فوق، نشان می‌دهند که بسیاری از متحدان عربی آمریکا، به بودجه اضافی برای سرمایه‌گذاری در توسعه مدنی نیاز دارند. درواقع، آن‌ها بیش‌ازحد (با فشار آمریکا) هزینه نظامی داشته‌اند. درحالی‌که اکثر این کشورها در حوزه آموزش، قدم‌های محدودی برداشته‌اند، لذا می‌توان ادعا کرد که همکاری امنیتی آمریکا با متحدان منطقه‌ای عربی خود، مدت‌ها است که بدتر شده، زیرا کشورهای عربی تمایل دارند، جز خرید سلاح از آمریکا، به فکر توسعه باشند و راه رسیدن به این هدف، همکاری با بازیگران بین‌المللی است که جز همکاری با بازیگران بزرگ، راهی دیگری نیز در پیش ندارند. از طرف دیگر، آمریکا جز همکاری و روابط نظامی و امنیتی با آن‌ها، قدمی برنداشته است و احتمالاً هم نخواهد برداشت؛ بنابراین، یک تناقض و شکاف در این میان وجود دارد که به نظر می‌رسد دولت جو بایدن به این شکاف امنیتی، پی برده است و می‌داند که اگر نتواند این روابط امنیتی و نظامی را ترمیم و بازسازی کند، ضربه بزرگی به چهره بین‌المللی و اقتصادی‌اش خواهد زد. ازاین‌رو، پیش‌بینی می‌شود که دولت بایدن و درمجموع، دولتمردان آمریکایی برای حفظ روابط امنیتی و نظامی با کشورهای منطقه (متحدان)، توافقنامه‌های امنیتی (پوچ و نمایشی) ایجاد کنند. درواقع، دولت بایدن تمایل دارد که نوع دیگری از لفاظی را جایگزین واقعیت کند تا بتواند همچنان در منطقه، حضور داشته باشند.
آمریکا هنوز به غرب آسیا نیاز دارد
به نظر می‌رسد که آمریکا (از دولت اوباما تاکنون) بر روی زمینه‌های کلیدی همکاری آینده میان ایالات‌متحده و متحدان عربی و همچنین، رژیم صهیونیستی تمرکز نمی‌کند که جای بحث و بررسی دارد؛ اما آنچه باعث شد تا بیشتر کارشناسان در تحلیل، یادداشت، مقالات، کتب و…، به‌صراحت اعلام کنند که آمریکا، به دنبال بازگشت به شرق آسیا و ترک غرب آسیا است، همین بی‌تفاوتی ظاهری به منطقه بوده است. البته آمریکا، هنوز به این منطقه نیاز دارد و دولت بایدن نیز تلاش خواهد کرد تا در چند حوزه کلیدی، اقداماتی انجام دهد یا آن‌ها را بازسازی کند تا بتواند روابط امنیتی خود با متحدان عربی‌اش را احیا کند و مانع همکاری آن‌ها با روسیه، ایران و چین شود. مهم‌ترین آن دلایل عبارت‌اند از:
- تداوم حضور نظامی ایالات‌متحده در منطقه؛
- ایران هراسی با شیعه هراسی؛
- به‌روزرسانی ناوگان تسلیحات هوایی، دریایی و زمینی؛
- گسترش عملیات سایبری و استفاده از سیستم‌های فضایی.
[۱] The Jeddah Communique: A Joint Statement Between the United States of America and the Kingdom of Saudi Arabia, June 14, 2022, https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/07/15/the-jeddah-communiquea- joint-statement-between-the-united-states-of-america-and-the-kingdom-of-saudi-arabia/; and Joint Statement Following the Summit of the Leaders of the United States and the Gulf Cooperation Council (GCC) Countries, June https://www.presidency.ucsb.edu/documents/joint-statement-following-the-summit-the-leaders-the-unitedstates-and-the-gulf
[۲] https://www.unews.com.lb/en/archives/16/07/2022/37956/
[۳] Source: U.S. Department of State, “World Military Expenditures and Arms Transfers 2019,« Bureau of Arms Control, Verification and Compliance, WMEAT 2019 Table I Military Expenditures And Armed Forces Personnel, 2019, https://www.state.gov/world-military-expenditures-and-arms-transfers-2019/.
[۴] Source: U.S. Department of State, “World Military Expenditures and Arms Transfers 2019,” Bureau of Arms Control, Verification and Compliance, WMEAT 2019 Table I Military Expenditures And Armed Forces Personnel, 2019, https://www.state.gov/world-military-expenditures-and-arms-transfers-2019/.