دکتر نفیسه اخوان؛ دکتری آینده‌پژوهی
سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد، امنیت غذایی را «اطمینان از اینکه همه مردم در همه اوقات به غذاهای اصلی مورد نیاز خویش دسترسی فیزیکی و اقتصادی دارند» (FAO,2001)، تعریف می‌کند. بانک جهانی نیز امنیت غذایی را «دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات، به‌منظور یک زندگی سالم و فعال» می‌داند (قاسمی،۱۳۷۳:۱۳ و ۱۴).
با عنایت به کمبود منابع غذایی، رشد جمعیت، تغییر سبک زندگی، نابودی محیط‌زیست و استفاده از مواد شیمیایی در تولید مواد غذایی، امنیت غذایی اهمیت ویژه‌ای یافته است. هم چنین در دسترس نبودن غذا، ناکافی بودن قدرت خرید، توزیع نامناسب و استفاده نادرست از غذا، حوادث طبیعی، جنگ و… مفهوم امنیت غذایی را مورد توجه قرار داده است. ناامنی غذایی و دستیابی به غذای سالم و مقوی، مهم‌ترین چالش قرن حاضر در تمامی کشورها به ویژه کشورهای درحال‌توسعه است (Adeniyi& Dinbabo,2019).
در سال ۱۹۴۸ برای اولین‌بار در اعلامیه جهانی حقوق بشر، بحث امنیت غذایی مطرح شد ولی بااین‌حال هنوز حق دسترسی همه مردم به غذای کافی، سالم و مغذی محقق نشده است و روزبه‌روز چالش‌ها بیشتر می‌شود. امروزه در سطح جهانی، مطالعات بسیار زیادی بر روی مفهوم امنیت غذایی صورت گرفته است. مطالعات اولیه در این حوزه، بیشتر متمرکز بر مشکلات تأمین مواد غذایی مانند در دسترس بودن، ریشه‌کن کردن گرسنگی و ثبات قیمت در سطوح ملی و بین‌المللی بوده‌اند ولی با گذشت زمان، تجزیه‌وتحلیل امنیت غذایی باتوجه‌به ماهیت چندبعدی آن، گستره موضوعی بیشتری یافته است و به ایمنی و بهداشت غذایی و پایداری مواد غذایی می‌توان اشاره کرد. هم چنین انتظار می‌رود جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به ۹٫۸ میلیارد نفر برسد که افزایش تقاضا برای غذا و بدتر شدن امنیت غذایی در جهان را در پی خواهد داشت (Huston, 2018; UN, 2017).
در واقع می‌توان عنوان داشت که امنیت غذایی، موضوع پیچیده‌ای است که شناخت آن نیازمند رویکردی چندجانبه و در نظر گرفتن دیدگاه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اطلاعاتی، محیط زیستی، کشاورزی و اجتماعی و فرهنگی است.
شناخت امنیت غذایی و عوامل و پیامدهای آن برای سیاستمداران و مدیران برای ترسیم مسیر آینده کشورها باید مورد تأکید قرار گیرد (Meijl,2020). در این میان، تحلیل شبکه‌ای در مطالعات علم‌سنجی، ابزاری مفید برای ارزیابی کمی روندها و الگوهای ادبیات علمی است (Otte and Rousseau, 2002) که معمولاً بر اساس نرم‌افزار VOSviewer صورت می‌گیرد. با بررسی مطالعاتی که در مورد امنیت غذایی در جهان انجام گرفته است، بر اساس مقالات منتشر شده، ملاحظه می‌شود اولین مطالعات در سال ۱۹۷۴ صورت گرفته و به‌مرورزمان مطالعات افزایش داشته است؛ به ویژه از سال ۲۰۱۵ به بعد، رشد مطالعات در این زمینه چشمگیر است.
روند رشد مطالعات امنیت غذایی(Akbary,2022)
در این میان، در بین ۶۰ کشوری که بیشترین مطالعات را داشتند، ایالات متحده، انگلیس و کانادا بیشترین آثار را به خود اختصاص داده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع برای مراکز تحقیقاتی و محققان در این کشورها است. نمودار زیر، شبکه‌ای از همکاری‌های علمی در این زمینه را نشان می‌دهد.
شبکه همکاری بین‌المللی بین کشورها – دست‌کم تعداد اسناد یک کشور ۱۰- (Akbary,2022)
با تجزیه‌وتحلیل کلمات کلیدی مرتبط با امنیت غذایی، مطالعات جهانی در مورد این مفهوم مشاهده می‌شود. در شکل زیر، نقشه شبکه کلمات کلیدی نشان داده شده است و هر چه اندازه دایره بزرگ‌تر باشد، تکرار آن بیشتر است و هرچه فاصله بین آیتم‌ها کمتر باشد، ارتباط قوی‌تری با یکدیگر دارند. ملاحظه می‌شود که کلمه کلیدی تغییر آب‌وهوا، بیشترین تکرار را دارد و کشاورزی، سلامتی، آفریقا، امنیت، سیستم‌ها و فقر، به ترتیب بیشترین توجه را در مطالعات امنیت غذایی به خود اختصاص داده‌اند.
نقشه هم رخدادی مفاهیم (Skaf,2020)
با بررسی دقیق‌تر در موضوعات حول مفهوم امنیت غذایی، می‌توان ۵ دسته از موضوعات را مرتبط با مفهوم امنیت غذایی بیان کرد که باید مورد توجه سیاستمداران و تصمیم‌سازان قرار گیرد که آینده تأمین امنیت غذایی را بتوانند همه‌جانبه پیش‌بینی نمایند، مخاطرات آن را بشناسند و اقدامات لازم را انجام دهند.
محیط‌زیست:
تعامل بین امنیت غذایی و تغییرات آب‌وهوایی و جمعیت، مهم‌ترین دسته را در برمی‌گیرد. از جمله عوامل محیطی که اثرگذار بر امنیت غذایی هستند؛ رشد جمعیت و رشد تقاضا برای غذا، تغییرات آب‌وهوایی را می‌توان نام برد که تولید مواد غذایی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. هم چنین باید عنایت داشت که این عوامل در زمان‌ها و مناطق مختلف، متفاوت خواهند بود. همان‌طور که تغییرات آب‌وهوایی، وابستگی کشورهای درحال‌توسعه به واردات را افزایش می‌دهد و عدم امنیت غذایی در جنوب آفریقا و جنوب آسیا مشاهده می‌شود (Schmidhuber,2007).
راهکارها و استراتژی‌های مختلفی نیز برای سازگاری با عوامل مختلف محیطی پیشنهاد شده است؛ از جمله ایجاد انعطاف‌پذیری کشاورزی از راه بهبود فناوری و سیستم‌های مدیریت (Wheeler,2013)، توسعه آبزی‌پروری در حوضچه‌های کوچک و استفاده از ماهی در رژیم غذایی (Bell,2009) و اصلاح رژیم غذایی. برخی هم بر این باورند که علاوه بر توسعه کشاورزی و تولید محصولات زراعی، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیقات و زیرساخت‌های مرتبط با آن می‌تواند امنیت غذایی در کشورهای درحال‌توسعه را بهبود بخشد (Wheeler,2013).
اقتصادی و اجتماعی:
دسته دوم عوامل اقتصادی و اجتماعی است. این دسته از عوامل، به شکل پیچیده‌ای با امنیت غذایی ارتباط دارند و شاخص‌های مختلف امنیت غذایی، از نظر عوامل اجتماعی و اقتصادی را نشان می‌دهد؛ از جمله رابطه کمبود مواد غذایی و سلامت جسمی و روانی، کاهش درآمد و امنیت غذایی، ایجاد مشکلات بهداشتی به دنبال کمبود مواد غذایی، تضعیف عملکرد آموزشی و پیامدهای نامطلوب سلامت کودکان، اضطراب و مشکلات رفتاری را می‌توان برشمرد.
فرهنگی:
دسته سوم عوامل فرهنگی و سبک زندگی است. روند تغییرات در مفهوم امنیت غذایی، تغییر سبک تغذیه و تغییر سبک زندگی، رژیم‌های غذایی و اشتراکات فرهنگی متأثر از سبک تغذیه، در این دسته از عوامل جای می‌گیرد.
سیاسی:
دسته چهارم عوامل سیاسی است که بر مفهوم امنیت غذایی و راهبردهای غلبه بر گرسنگی و ناامنی غذایی از دیدگاه سیاست‌های دولت‌ها تأکید دارد. حقوق غذایی، خودکفایی، محرومیت، گرسنگی، توزیع عادلانه و… موضوعات کلیدی مورد بحث در این دسته هستند. حکمرانی به دلیل نقش مهمی که در تأمین امنیت غذایی در سطوح مختلف دارد، ارادت بیشتری از سوی صاحب‌نظران این حوزه داشته است؛ زیرا ریشه بسیاری از عوامل مؤثر بر امنیت غذایی از جمله مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را می‌توان در این حوزه جستجو کرد.
نتیجه و بحث:
در این نوشتار، تلاش شد ساختار فکری حاکم بر مطالعات امنیت غذایی و علل و پیامدهای امنیت غذایی بررسی شود؛ چراکه امنیت غذایی در حقیقت، بنای یک جامعه توسعه‌یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی اعضای آن است. بر اساس توصیه‌های سازمان خواربار جهانی بر ضرورت گرفتن سیاست‌های ملی امنیت غذایی توسط دولت‌ها به‌منظور تضمین کیفیت و سلامتی غذای قابل عرضه به شهروندان از راه برقراری معیارهای ملی ایمنی تأکید شده است (فتحی،۱۳۸۲).
اگر کشوری نتواند امنیت غذایی خویش را تأمین کند، سرنوشت سیاسی آن و حتی زندگی روزمره مردم آن، توسط کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی رقم می‌خورد و رهایی از این وابستگی، جز با حفظ امنیت ملی و توسعه کشاورزی و تنوع‌بخشی به سبک غذایی امکانپذیر نیست.
در همین راستا و برای تحلیل بیشتر، روند مطالعات جهانی در این زمینه بررسی شد که نشان داد از سال ۲۰۱۵ این مطالعات رشد چشمگیری داشته است و کشورهای آمریکا، انگلیس و کانادا بیشترین مطالعات را به خود اختصاص داده‌اند. رویکرد مطالعات امنیت غذایی مورد بررسی قرار گرفت و نقشه مفاهیمی که در پیوند با امنیت غذایی هستند، نشان داد که تغییرات آب‌وهوایی، بیشترین پیوند را با مفهوم امنیت غذایی دارد. شناخت عواملی که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم بر امنیت غذایی تأثیر می‌گذارند، محققان آینده و سیاستمداران را توانمند می‌سازد تا بر موضوعات مهم تمرکز کنند.
عواملی که باید در شناخت امنیت غذایی در نظر قرار گرفته شود در چهار دسته؛ محیط زیستی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و سیاسی طبقه‌بندی شد. براین‌اساس باتوجه‌به شرایط و الزامات خاص هر منطقه جغرافیایی، می‌بایست راهبردهای عملی ارائه شود تا بتوان با آمادگی کامل با مخاطرات امنیت غذایی در آینده روبهرو شد و تلاش شود تهدیدات این عرصه مهم که با تمامی مردم ارتباط دارد، به فرصتی برای به دست آوردن قدرت بیشتر تبدیل گردد.
منابع:
فتحی، ه (۱۳۸۲)، کشاورزی در جهان به‌سوی ۲۰۱۵-۲۰۳۰، مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی.
قاسمی، ح (۱۳۷۳)، تعاریف و مبانی نظری امنیت غذایی، تهران، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه‌ای (ویژه‌نامه امنیت غذایی) سال دوم، شماره چهارم.
Adeniyi, D. A. & Dinbabo, M. F. (2019). Factors Influencing Household Food Security Among Irrigation Smallholders in North West Nigeria. pp. 291–۳۰۴
Akbari, M.; Foroudi, P.;Shahmoradi, M.; Padash, H.; Parizi,Z.S.; Khosravani, A.; Ataei, P.;Cuomo, M.T.( 2022) The Evolution of FoodSecurity: Where Are We Now, Where Should We Go Next? Sustainability, 14, 3634.
Bell, J.D.; Kronen, M.; Vunisea, A.; Nash, W.J.; Keeble, G.; Demmke, A.; Pontifex, S.; Andréfouët, S. Planning the use of fish for food security in the Pacific. Mar. Policy 2009, 33, 64–۷۶
Huston, T., 2018. Preparing for 9 Billion: How Do we Feed the Planet in 2050? The guardian labs
Otte, E., Rousseau, R., 2002. Social network analysis: a powerful strategy, also for the information sciences. J. Inf. Sci. 28, 441–۴۵۳
Schmidhuber, J.; Tubiello, F.N. Global food security under climate change. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2007, 104, 19703–۱۹۷۰۸٫
Skaf,L,Buonocore,E, Dumontet,S,Capone, R, Franzese,p.p, (2020) Applying network analysis to explore the global scientific literature on food security,Ecological Informatics, V56.
United Nations (UN), 2017. World Population Projected to Reach 9.8 Billion in 2050, and 11.2 Billion in 2100. United nations (UN) department of economic and social affairs,
New York-US
Van Meijl, H.; Shutes, L.; Valin, H.; Stehfest, E.; van Dijk, M.; Kuiper, M.; Tabeau, A.; van Zeist, W.-J.; Hasegawa, T.; Havlik, P. Modelling alternative futures of global food security: Insights from FOODSECURE. Glob. Food Secur. 2020, 25, 100358
Wheeler, T.; von Braun, J. Climate Change Impacts on Global Food Security. Science 2013, 341, 508–۵۱۴