دکتر سارا امامقلی پور؛ استاد تمام اقتصاد بین‌الملل – دانشگاه علوم پزشکی تهران
با برقراری صلح در جوامع و بین کشورها می‌توان مانع از بسیاری از هزینه‌ها و خسارات شد. صلح، یکی از مفاهیمی است که کاملاً بدیهی است و خود توضیح‌دهندگی دارد اما در چارچوب تئوریک، نوع‌شناسی صلح متفاوت است. بر اساس نظر یوهان گالتونگ (۱۹۶۷) بنیان‌گذار مطالعات صلح و نظریاتی که با رویکرد گالتونگ جرقه آنها زده شد، سه معنی و یا تفسیر را می‌توان برای صلح متصور بود که لزوماً مانعه‌الجمع نیستند؛ «صلح منفی» [۱] که به معنی نبود جنگ، درگیری و خونریزی است. «صلح مثبت» [۲] که به معنی وجود روابط دوستانه، همراه با انسجام، همکاری و توازن است. «صلح ساختاری» [۳] که وابسته به امور سیاسی – اجتماعی است و در آن عدالت و برابری، هدف غالب است. حال باید دید باتوجه‌به شرایط و سابقه جنگ بین اسرائیل و فلسطین و موقعیت سرزمین‌های اشغالی، چشم‌انداز صلح در غزه چیست؟ (Galtung, 1967).
نوار غزه، یکی از متراکم‌ترین مناطق جهان است که تراکم جمعیتی حدود ۶۳۰۰ نفر در کیلومتر مربع دارد و حتی در برخی مناطق شمالی نوار غزه این تراکم به بیش از ۳۰ هزار نفر در کیلومترمربع می‌رسد. از این جمعیت، حدود ۴۰% را کودکان زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند. هنگامی که جنگ در منطقه‌ای با این تراکم روی می‌دهد، پیشاپیش می‌توان متصور بود که بیشترین خسارات به جامعه انسانی وارد می‌شود.
بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط سازمان ملل، ۶۷% تلفات جنگ را زنان و کودکان و بیش از ۵۰% گم‌شدگان را کودکان تشکیل می‌دهند. تعداد کودکان کشته شده نوار غزه برابر با تعداد کل کودکانی است که از سال ۲۰۲۰ سالانه در درگیری‌های نظامی ۲۲ کشور کشته شده‌اند و این شدت، فاجعه انسانی را نشان می‌دهد.
از نظر مقایسه با دوره‌های قبلی، تلفات نوار غزه در جنگ ۲۳ روزه ۲۰۰۹-۲۰۰۸، ۱۳۸۵ نفر بودهاند که فقط حدود ۳۲% آنها را زنان و کودکان تشکیل می‌دادند. در جنگ ۵۰ روزه ۲۰۱۴ تعداد تلفات ۲۲۵۱ نفر بود که ۳۸% آنها زنان و کودکان بودند اما طی بازه ۴۵ روزه از جنگ ۲۰۲۳، تعداد تلفات بیش از ۱۴۰۰۰ نفر بود که ۶۷% آنها را زنان و کودکان تشکیل می‌دهند و نشان‌دهنده آسیب‌پذیری بیشتر و شدت خسارات وارده است. همچنین تعداد آوارگان جنگ ۲۰۲۳ تاکنون بیش از دو برابر جنگ ۲۰۱۴ بوده است (UNDP, 2023).
کاملاً مشخص است که افرادی بی‌خانماناند که مستعد بروز پیامدهای مربوط به عدم دسترسی به بهداشت و درمان، آب و غذای سالم هستند.
باتوجه‌به اینکه نوار غزه تا پیش از جنگ نیز بالاترین رتبه‌های استرس و افسردگی را در جهان داشته است (شیوع افسردگی در نوار غزه ۷۱% و در کرانه باختری ۵۰%) (World Bank, 2022)، علاوه بر سلامت جسمی، سلامت روان مردم این منطقه نیز به شدت در معرض آسیب است.
از نظر خسارت به زیرساختها، طی بازه ۴۵ روزه پس از جنگ، از ۴۵% منازل مسکونی، بیش از ۴۰% مراکز آموزشی و بیش از ۴۰% زیرساخت‌های کشاورزی تخریب شده‌اند. نرخ فقر که در سال ۲۰۲۰ در نوار غزه ۶۱% بود، انتظار می‌رود پس از جنگ بین ۲۷ تا ۳۹% افزایش پیدا کند (UNDP, 2023).
همچنین در سال ۲۰۲۲، ۶۲٫۹% از خانوارها درمعرض سوء تغذیه متوسط تا شدید بودهاند که با شروع جنگ، وضعیت نامناسب‌تری ایجاد شده است؛ به گونه‌ای که بر اساس مقیاس گرسنگی خانوار[۴] (HHS)، در مناطق شمالی، ۴۷% خانوارها در معرض گرسنگی خیلی شدید و ۴۸% در معرض گرسنگی متوسط هستند و در مناطق جنوبی ۳۳% در معرض گرسنگی خیلی شدید و شدید و ۵۳% در معرض گرسنگی متوسط هستند. سازمان دیده‌بان حقوق بشر اعلام کرده است که اسرائیل از گرسنگی بهعنوان سلاح علیه مردم غزه استفاده می‌کند. پیشبینی‌ها نشان می‌دهند که جنگ غزه، موجب شده است وضعیت توسعه انسانی ۲۰۲۳ غزه به حدود ۱۱ تا ۱۶ سال قبل برگردد (UNDP, 2023).
بحران آب، یکی دیگر از دلایل افت شدید کیفیت زندگی در سرزمین‌های اشغالی و یکی دیگر از سلاح‌های استفاده شده اسرائیل علیه سرزمین‌های اشغالی است. آب، یکی از کالاهای استراتژیک برای اراضی فلسطینی و نوار غزه به شمار می‌آید و بر اساس توافقنامه‌هایی که تاکنون بین اسرائیل و فلسطین وجود داشته است، عرضه آب به غزه، در کنترل اسرائیل است. در جنگ حاضر نیز اسرائیل از این ضعف استراتژیک استفاده کرده است و عرضه آب را با محدودیت روبه رو نموده است. مصرف آب آشامیدنی سالم برای نوشیدن، پخت‌وپز و بهداشت، از سرانه ۸۰ لیتر روزانه به ۳ لیتر کاهش یافته است؛ درصورتی‌که استاندارد آن بر اساس سازمان جهانی بهداشت (WHO) سرانه ۱۵۰ لیتر در روز است. کمبود دسترسی به آب و بهداشت، موجب پیامدهای عمیق سلامت در غزه شده است.
از نظر خسارت‌های واردشده، این سؤال مطرح می‌شود که با برقراری آتش‌بس و قطع جنگ، دسترسی به صلح مثبت چقدر امکان‌پذیر است؟ در مؤسسه صلح و اقتصاد[۵] (IEP) برای نشان دادن شاخص صلح جهانی، هشت رکن را برای سنجش صلح مثبت برمی‌شمارند: ۱) داشتن دولتی با عملکرد خوب؛ ۲) داشتن محیط مناسب برای کسب‌وکار؛ ۳) توزیع عادلانه منابع؛ ۴) احترام به حقوق یکدیگر؛ ۵) روابط خوب با همسایگان؛ ۶) جریان آزاد اطلاعات؛ ۷) بالا بودن سطح سرمایه انسانی؛ ۸) سطوح پایین فساد.
با پایان یافتن درگیری و خونریزی، غزه به صلح منفی دست می‌یابد اما برای دستیابی به صلح مثبت، تنها پایان یافتن مخاصمه کافی نیست و لازم است همه مواردی که کیفیت زندگی افراد را دچار مخاطره می‌کنند، برطرف شوند. ضمن اینکه بر اساس مستندات سازمان ملل، سطح توسعه انسانی در غزه به حدود ۱۱ تا ۱۶ سال قبل برگشته است؛ بنابراین هر عاملی از جمله تخریب ساختارهای اقتصادی اجتماعی، محیط‌زیست، عدالت، آزادی‌های فردی و… که موجب به خطر انداختن کیفیت زندگی افراد به طور مستقیم یا غیرمستقیم شود، موجب عدم دستیابی به صلح مثبت می‌شود. برای رسیدن به صلح مثبت باید عوامل شکل‌گیری ظلم، تبعیض و خشونت ساختاری از بین برود و شرایط لازم برای برقراری سلامت جسمی و روانی، عدالت اجتماعی، آسایش و رفاه انسان‌ها فراهم شود.
شایان ذکر است که صلح منفی و صلح مثبت، مکمل یکدیگر هستند و اگر توزیع منابع، دسترسی‌ها و قدرت، عادلانه یا به نسبت عادلانه نباشد، احتمال شکل‌گیری دوباره درگیری‌ها و تجاوز دوباره وجود دارد. می‌توان گفت اتمام جنگ برای رسیدن به صلح در غزه لازم است اما برای دستیابی به صلح پایدار کافی نخواهد بود و لازمه صلح همه‌جانبه برای مردم غزه، حذف ریشه‌ها، علل و زمینه‌های بروز درگیری و خشونت، نقض حقوق بشر و بی‌عدالتی‌ها و نیز بازیابی و جبران خسارات وارده است. در این راستا، در کنار حفظ حاکمیت و استقلال دولت‌ها، حمایت‌ها و نظارت جامعه بین‌الملل و به‌ویژه دولت‌های مسلمان، نقش به سزایی دارد.
[۱] . negative peace
[۲] . positive peace
[۳] . structural peace
[۴] . household hunger scale
[۵] . Institute for Economics & Peace
منابع
۱٫ Galtung, Johan, 1967. Theories of Peace: A Synthetic Approach to Peace Thinking. Oslo: International Peace Research Institute.
۲٫ UNDP, 2023, Policy brief: Gaza war: expected socioeconomic impacts on the State of Palestine.
۳٫ World Bank, 2022, Mental Health in the West Bank and Gaza. Washington, D.C.: World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/099153502102330181.
۴٫ World Food Program, 2023, Gaza Food Security Assessment.